Coup de Heer, of Coup de Haas ?

[Schaakmeester]

Aris de Heer wordt beschouwd als de de grootste dammer van de 19e eeuw. Partijen van zijn hand zijn echter niet bekend, en dam-historici hebben niet veel meer kunnen vinden betreffende zijn damactiviteiten dan een paar plaatselijke damtoernooien. Zijn gehele reputatie is dus gebaseerd op mondelinge overlevering, en het is onduidelijk wat legendevorming is, en wat niet.

In een fraaie artikelen reeks heeft Jan de Ruiter zijn onderzoek naar Aris de Heer gepubliceerd. Hierdoor is een duidelijker beeld ontstaan wie deze de Heer nu eigenlijk was. Maar schriftelijke damtechnische overlevering, die is er niet ..
Hoewel, de Ruiter vermeldt dat in 1906 plotseling de volgende stand opdook :



Wit wint middels de mooie combinatie 1. 48-43!! 26x37 2.47-42 37x48 3.28-22 17x28 4.33x22 24x42 5.22-18 13x22 6.43-38 42x33 7.39x6 48x30 8.35x2..
Een citaat van de Ruiter :
Het Damspel publiceerde in 1906 in het 2e nummer de stand bij het artikel over Aris de Heer met als bijschrift: 'In dezen stand, deed Aris de Heer een schitterende combinatie, waarmede hij de partij uitmaakte'. Suggestief onder dit bijschrift: Midden-Beemster 28 Sept. 1874. J. Bouman[19].
Deze stand heeft, mede door de strijd tussen de dambonden van J. de Haas en C.H. Broekkamp, heel wat stof doen opwaaien. Zonder verdere toelichting plaats men in het volgende nummer van Het Damspel de oplossing.
In 'De Amsterdammer' van 15 september 1907 komt C.H. Broekkamp op deze stand terug:
"Ik stond dan ook verbaasd toen, ten vorige jaren (Broekkamp verwijst naar Het Damspel) plotseling een stelling of combinatie verscheen, met daarbij het bericht, dat deze afkomstig was van Aris de Heer, en door hem uitgevoerd in een spelende partij. Wetende tot welke onjuiste voorlichtingen dikwijls onbeschroomd wordt overgegaan, kon ik niet anders dan ook hier de juistheid in twijfel trekken; te meer daar ik reeds veel werk had besteed aan het zoeken naar schriftelijke overblijfselen van dien meester, echter zonder gevolg. Nu ben ik een groot minnaar van dit spel, en zijn geschiedenis interesseert mij te veel, dan dat ik het hierbij mocht laten. Ik ging onmiddellijk op onderzoek uit en sprak hierover in den eersten plaats met een zoon van bedoelden meester, de alom bekend en geachte Jan de Heer, voorzitter van de Beemster Damclub. En wat bleek nu? Volgens verklaring van deze waarheidlievende dam-amateur wist hij, noch zijn geheele familie, van het bestaan dier zet iets af."

Er is over de Haas geschreven dat hij in zijn publicaties sterk heeft bijgedragen aan de mythevorming rondom Aris de Heer. Toen ik in "Het Damspel", van de Haas en Battefeld , gepubliceerd in 1908, dan ook de volgende partij naspeelde, vielen de overeenkomsten met de "Coup de Heer" wel erg op.

de Haas,J - Koomen,M
Amsterdam (geen datum)
1.35-30 17-21 2.40-35 11-17 3.44-40 7-11 4.50-44 1-7 5.31-26 20-25 6.33-28 18-23?! 7.30-24! 19x30 8.35x24 13-19 9.24x13 9x18 10.28x19 14x23 11.32-27 21x32 12.37x19 4-9 13.38-33 9-14 14.33-29 14x23 15.29-24 17-21 16.26x17 11x22 [ Zwart heeft het materiaal teruggewonnen maar schijf 24 is sterk, zwarts lange vleugel is gehavend : 5,10,15 en 25 staan slecht. ] 17.40-35 8-13 18.44-40 3-8 19.41-37 7-11 20.37-31 11-17 21.31-26 13-19 22.24x13 8x19 23.46-41 2-8 24.36-31 10-14 25.41-36 5-10 26.42-38 8-13 [ Verijdelt de damzet 27.26-21, 28.38-32, 29.39-33 en 40.35x2 ] 27.38-33 6-11 28.47-42 14-20 29.42-38 20-24 30.49-44 15-20



En in de diagramstelling volgde :

31.26-21!! 17x37 32.48-42 37x48 33.33-29 24x42 34.43-38 42x33 35.39x6 48x30 36.35x4 2-0

Een nagenoeg identieke inleiding, een schijf die naar 48 wordt gebracht en tot dam wordt gekroond, dan een schijf naar 42. Vervolgens 43-38.. met een slag naar 6, waardoor de zwarte dam moet slaan en wit de eindslag kan uitvoeren. Alleen loopt die eindslag naar een ander veld, bij de Heer oogt het daarom wat efficiënter. Het kan geen toeval zijn dat de grote propagandist van het damspel Jack de Haas in zijn praktijk een slagzet uitvoert die in iets aangepaste vorm dan ineens in zijn tijdschrift opduikt als creatie van Aris de Heer.
Bekijk de twee diagrammen en de slag en ik denk dat mijn suggestie dat dit een "Coup de Haas" is in plaats van de "Coup de Heer" voor de hand ligt.

Het aantal bronnen wat ten grondslag ligt aan deze suggestie is echter klein. Dus wellicht dat er ooit al eens iets over geschreven is ?

[Hanco Elenbaas]

Ik heb wel eens eerder gelezen (in Het Nieuwe Damspel, of in een stukje van Rob Jansen in Hoofdlijn?) dat het mogelijk verzonnen is dat Aris de Heer die combinatie heeft uitgevoerd, maar onwaarschijnlijk dat hij haar zou zien is het niet, want hij was een van de sterkste spelers van zijn tijd, zoals onderstaande pagina uit het boek van K.W. Kruijswijk bevestigt. Wijlen Jan ten Brink had op zijn (verdwenen?) website tientallen variaties op deze combinatie, vaak uitgevoerd door modale spelers.

[Schaakmeester]

Misschien was Aris de Heer inderdaad een speler met buitengewone talenten, misschien ook niet. Het is mij alleen opgevallen dat in 1906 moeite is gedaan een combinatie aan hem te koppelen, die rond die tijd door redacteur de Haas in iets gewijzigde vorm is uitgevoerd. Een combinatie die niemand kende, Baledent niet in zijn encyclopedisch werk en zelfs de dammende familieleden van Aris niet..

Mythevorming is echter niet vreemd, zeker niet in een tijd waarop informatie zich langzaam verspreidt en veel berust op mondelinge overlevering. Zelfs in de 20e eeuw kwam dat nog voor, bijv. met de legendarische Fries Jurjen Dirk Tolsma, die door "meerdere bekwaamheid" van diverse schaak en dam-toernooien werd uitgesloten. Omdat er in zijn tijd wèl het een en ander aan uitslagen te vinden is, kan dat met enig onderzoek ontnuchterd worden. Tolsma was een behoorlijk schaker, won eens van Haije Kramer, maar toen was Kramer nog een jonkie. Tegen de sterke spelers van Philidor Leeuwarden had hij het echter al heel moeilijk. Eenzelfde verhaal voor het dammen, een goede speler op provinciaal niveau maar landelijk niet behorend tot de top, noch de subtop. Alleen met Fries dammen zijn Tolsma's successen ongeevenaard. Maar omdat het een sport betreft die buiten een paar vierkante kilometer Fries grondgebied niet werd gespeeld, kun je daar ook vraagtekens bij zetten.

Donner had het wel eens over "het wereldkampioenschap van het Leidse Plein". Wie in de eigen beperkte kring uitblinkt kan door ongenuanceerde mondelinge overlevering een status krijgen, die totaal los is van de werkelijkheid. Hoe het met Aris de Heer zit is helaas door ontbreken van betrouwbare documentatie niet meer na te gaan. In twee bronnen lees ik 15 jaar ongeslagen en 50 jaar ongeslagen, welke van de twee moet ik geloven ?

[Hanco Elenbaas]

Philip de Schaap, Iser Koeperman en Johann Friedrich Moser waren grote liefhebbers van epische verdichting, met de bedoeling het dammen nog mooier te maken dan het al was. Maar wat ik bedoel is dat de Coup Aris de Heer nou ook weer niet dermate ingewikkeld is, dat een speler die in zijn tijd met kop en schouders boven de anderen uitstak haar niet zou kunnen vinden.

Voor de eerste jaargang van Het Damspel (1906) heeft Phillip Battefeld een aantal artikelen geschreven over Aris de Heer (1806-1874), Klaas de Heer (1829-1904) en Cornelis de Heer (1845-1891).

Bij Battefeld's stukje over Aris werd de combinatie waarschijnlijk voor het eerst gepubliceerd. Het artikeltje maakt duidelijk dat er sprake moet zijn geweest van collectieve voor-de-gek-houderij als Aris de Heer niet de grote speler was waarvoor iedereen hem hield.






Volgens Philip de Schaap heeft Aris de Heer ooit eens bijna verloren van een anoniem gebleven tegenstander, in de Amsterdamse Kalverstraat waar ook Ephraim van Emden (1752-1832) nog gedamd (en gewoond) heeft:

[Hanco Elenbaas]

Plotseling wist ik weer waar ik eerder over de mogelijk ten onrechte aan Aris de Heer toegeschreven Coup Aris de Heer had gelezen: in de vierdelige serie van Jan Wielaard over Klaas de Heer voor de eerste jaargang, 1985, van het blad Dammen van Ada Dorgelo en Ton Sijbrands. Jan Wielaard zal me wel vergeven dat ik het kwijt was want de enige keer dat ik het met hem erover gehad heb was ruim 8 jaar geleden omdat hij toen zelf in een partij een Coup Aris de Heer gemist had.


Aris de Heer door kleinzoon Simon de Heer


Klaas de Heer
uit Het Damspel van mei 1906


Hier is deel 1 van Jan's serie en daaronder het door Jan genoemde verhaal van Ben Springer uit Het Damspel van september 1958.

[henk stoop]

Een voorbeeld uit de competitie 2010-2011:

Eddy Fuzzaly had hier kunnen winnen van Henk de Witt met: 37-31 26x37 48-42 37x48 28-22 17x28 33x22 24x42 22-17 11x22 43-38 42x33 39x17 48x30 35x4.
In plaats daarvan speelde hij 38-32? waarna Henk de Witt de partij naar zich toe trok met 26-31 37x26 17-21 26x17 11x22 28x17 19-23 29x18 24-30 35x24 20x49

[Hanco Elenbaas]

In 2002 heb ik de coup mogen uitvoeren tegen Frank Zwerver, de man achter reisbureau Russia Travel in Amsterdam.

142046410611413611173731010631261924474124333829253034031822270908130918123403211649

[Hanco Elenbaas]

Dit is het artikel uit Trouw, geplaatst in Het Damspel van maart/april 1957, waar Ben Springer het over heeft.

[Schaakmeester]

Dank voor alle toelichting, de interessante artikelen en de practische voorbeelden van deze slag. Hanco, je moet wel over een grote dambibliotheek beschikken maar ook over een heel goed geheugen !
Enigzins beschroomd moet ik bekennen thuis "Dammen" 1985 met de vierdelige serie van Jan Wielaard als ook jaargang 1958 van "het Damspel" ter beschikking te hebben , maar weet dus zelf niet wat ik in huis heb ..
Henk en Hanco, ook bedankt voor de practische voorbeelden. De bewuste coup komt dus vaker voor dan ik zelf heb vermoed. Gebrek aan damervaring zullen we maar zeggen

Naar Klaas de Heer als schaker heb ik ooit onderzoek gedaan, naar aanleiding van de artikelen van Tim Krabbé en Wim Andriessen. Hij speelde in een toernooi in Amsterdam in 1851, maar de partijen in het toernooiboekje zijn van bedenkelijk niveau, om niet te zeggen slecht. Hij hij moet vervolgens veel geleerd hebben, want zijn spel tegen Anderssen is daarentegen uitstekend. En als hij tientallen jaren later als sparringpartner fungeert van Jonkheer Dr. Dirk van Foreest, in die jaren Nederlands onbetwist sterkste schaker, looft deze nadrukkelijk zijn spel, vooral zijn defensieve kwaliteiten.
Het is duidelijk dat Klaas de Heer als dammer (Amiens) en schaker, geen legendevorming nodig had. Hij was in beide denksporten bijzonder bedreven.

[Schaakmeester]

Het boekje "Tous les thèmes du jeu de dames" van L.Coutelan en R.Cantalupo, uitgegeven in Monaco 1947 bevat op pagina 92 (diagram 141) de volgende stand.



De auteurs noemen deze slagzet de "Coup de Haas", een variant van de "Coup double"
Zij schrijven : 'J. de Haas, né en 1876 a été und des plus grands maîtres hollandais, au jeu très scientifique. Le coup ci-dessus, qu'il a executé en jouant dans le Championnat de Hollande 1908 est un exemple parfait du "Coup double" '
De stand is bijna identiek aan de Haas-Koomen, aan beide kanten is één schijf bijgeplaatst. Die partij werd gepubliceerd in 1908, zonder jaartal.
Maar in het bewuste kampioenschap deed Koomen niet mee - en Turbodambase heeft ook geen partij uit dat kampioenschap met een vergelijkbare combinatie.

[Hanco Elenbaas]

Mijn geheugen is niet zo beroerd als dat van Jan Wielaard, Schaakmeester , maar het laat regelmatig te wensen over. Mede daarom is het handig om voor de encyclopedische kennis te kunnen terugvallen op een grote bibliotheek, waarin ook wat plaats is ingeruimd voor damboeken.

Het is een goede zaak dat je dit topic geopend hebt. Nu kan hier mooi van alles over Aris de Heer worden ondergebracht.

De gepensioneerde schoolmeester Rob Jansen uit Amsterdam beheert de bibliotheek van wijlen Philip de Schaap. In Hoofdlijn #16 van januari 1991 maakt Jansen onder andere duidelijk waarom kleinzoon Cornelis de Heer rond 1956 moeite had om afstand te doen van het dambord met zilveren hoeken en ivoren schijven van Aris de Heer.

[Hanco Elenbaas]

Van oud-kampioen van Nederland Antoon Zomerdijk zijn maar twee afbeeldingen bekend, waaronder dit door Jan de Ruiter bij zijn artikelen over Aris de Heer geplaatst portret. Het bijschrift van Jan: "De beroemde tekening door Siem de Heer uit 1937. Nog steeds te bewonderen in de biljartkamer van 't Heerenhuis te Midden Beemster. Links Jan de Heer, in het midden Antoon Zomerdijk, rechts Klaas de Heer."




Maar Aris de Heer leefde van 1806 tot 1874, Klaas de Heer van 1829 tot 1904 en Antoon Zomerdijk van 1839 tot 1906, dus al te serieus kan het portret niet worden genomen.

Volgens Johann Friedrich Moser's 'Zak-Encyclopedie voor Dammers' was Zomerdijk de sterkste dammer van Nederland van 1886 tot 1892 én van 1897 tot 1899. Van 1893 tot 1896 was dat, volgens Moser, Eugenius J.B. van Vught, van 1872 tot 1885 Klaas de Heer en van 1821 tot 1871 Aris de Heer.

Mooie woorden van Phillip Battefeld bij het afscheid van Zomerdijk, in Het Damspel van oktober 1906:

[Piet Bouma]

Om nog wat aan de verzameling van Schaakmeester toe te voegen. Gemist in de onderlinge competitie Huizum 2010/2011:

A.P. Kooistra - P. Bouma, 25-11-2010.

Ook te bezichtigen in de weblog van Rein van der Pal: Huizumer highlights (even naar beneden scrollen, voor ook nog een fraaie compositie van Rein).

[Hanco Elenbaas]

Ben Springer geloofde in 1958 dat de Coup Aris de Heer 'een stukje geschiedenisvervalsing' was. Maar volgens het onderzoek van Jan Wielaard stond de bron Jacobus Bouman bekend als een 'zeer betrouwbaar historicus'. Nou zegt dat niet zoveel omdat historici (en journalisten) er over het algemeen ook geen bezwaar tegen hebben om ten behoeve van het veiligstellen van hun inkomsten mee te werken aan het verduisteren van werkelijker waarheden dan de algemeen geaccepteerde. Maar een van de bronnen waarop Springer zich baseerde was een artikel van Constant Broekkamp uit 1907, terwijl Broekkamp rond die tijd niet bepaald een goede relatie had met Battefeld en De Haas, die als eersten de Coup Aris de Heer in hun tijdschrift Het Damspel publiceerden. Zie bijvoorbeeld deze twee pagina's uit een artikel van Geert van Dijk voor het jubileumboek '75 Jaar K.N.D.B.' uit 1986:

[henk stoop]

Een kleine variatie uit 1999:

Arjen de Mooij - Eric-Jan van Reenen
14-19 23x14 4-9 14x3 33-29 27x9 43-38 12x25 3x21 16x47