Beknopte geschiedenis van het damspel op de honderd ruiten

[Bert Zwart]

Aan die taalkundige uitkomst valt niks te maren. Als je het net als Govert beter weet dan de twee hoogleraren van de Universiteit van Leiden die mij hebben begeleid en dan hun collega's die verantwoordelijk zijn voor het nieuwe Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, moet je maar taalkunde gaan studeren en in een proefschrift bewijzen dat ik ongelijk heb.

Met zulke autoriteitsargumenten en de onplezierige toon die daarbij hoort, blijven er weinig medestanders over, vrees ik.

Ik ben het met dr Halbersma eens en moet nu wellicht ook sommige van mijn collegae gelijk geven dat promovendi eigenlijk verplicht een cursus logica moeten volgen. Arie, leg ons beta's/mensen die logisch na kunnen denken eens geduldig uit wat voor onderzoekstechnieken hier worden gebruikt. Je bent toch eens met het feit dat je niet verder komt dan plausibel maken van aannames. Van een bewijs in de stijl van Andrew Wiles/Fermat kan geen sprake zijn, en een deeltjesversneller om promotiebosonen te detecteren is er ook niet aan te pas gekomen. Wat is in je vakgebied een bewijs?

[Rein Halbersma]

Aan die taalkundige uitkomst valt niks te maren. Als je het net als Govert beter weet dan de twee hoogleraren van de Universiteit van Leiden die mij hebben begeleid en dan hun collega's die verantwoordelijk zijn voor het nieuwe Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, moet je maar taalkunde gaan studeren en in een proefschrift bewijzen dat ik ongelijk heb.

Met zulke autoriteitsargumenten en de onplezierige toon die daarbij hoort, blijven er weinig medestanders over, vrees ik.

Ik ben het met dr Halbersma eens en moet nu wellicht ook sommige van mijn collegae gelijk geven dat promovendi eigenlijk verplicht een cursus logica moeten volgen. Arie, leg ons beta's/mensen die logisch na kunnen denken eens geduldig uit wat voor onderzoekstechnieken hier worden gebruikt. Je bent toch eens met het feit dat je niet verder komt dan plausibel maken van aannames. Van een bewijs in de stijl van Andrew Wiles/Fermat kan geen sprake zijn, en een deeltjesversneller om promotiebosonen te detecteren is er ook niet aan te pas gekomen. Wat is in je vakgebied een bewijs?

Dank prof. dr. Zwart, voor het vermelden van mijn voor deze discussie volstrekt overbodige titel (net zo overbodig om dr. A. Molimard of drs. P. Roozenburg als spelers te noemen in partijnotaties!) De enige relevante vermelding van academische graden die ik mij kan herinneren is in een nummer van Het Damspel ergens begin jaren '90, waar een stelling bij het proefschrift van Fred de Koning was geillustreerd met een diagram met als onderschrift: "deze stelling is onverdedigbaar"

Voor de duidelijkheid: ik ben sterk geneigd de hypothese van Arie van der Stoep als aannemelijk te beschouwen. Het betoog op zijn prachtige website draughtshistory.nl is voor mij overtuigend. Ik vind het alleen jammer dat een constructieve poging van Jan Pieter om de taalkundige argumenten te proberen te begrijpen tot zo'n felle reactie leidt. Toegegeven, discussieren met Jan Pieter vergt enig incasseringsvermogen en de bereidheid je eigen opvattingen te relativeren: zie bijvoorbeeld de draad over de graad van zuigerigheid van Killer-eindspelen, (terzijde: welke, liefst gepromoveerde, geoloog / chemicus weet het begrip zuigerigheid voor leken goed te definieren?), maar er komen wel zinvolle argumenten op tafel, is mijn ervaring.

[Arie van der Stoep]

Voor Rein Halbersma. Natuurlijk, daar ben ik me van bewust. Maar hoe kan het anders? Kijk eens naar de tweedeling die is ontstaan.

Ene kant. Een dammer (ondergetekende) promoveert op de etymologie van het woord dam(spel). Dat woord gaat volgens hem niet terug op het Spaanse of Franse woord voor schaakkoningin maar op het middeleeuwse Franse woord dam, wat dijk, waterkering betekent. Zijn resultaten worden binnen academische kringen geaccepteerd en vinden hun weg naar bijvoorbeeld het nieuwe Etymologisch Woordenboek.
Andere kant. Dammers die publiceren over damgeschiedenis als Govert Westerveld en Ton Weenink hebben lak aan academisch onderzoek en blijven krampachtig vasthouden aan de oude opvatting: het woord dam(spel) gaat terug op het Spaanse woord voor schaakkoningin.

Die taalkundige benadering is in de discussie essentieel. Want indien damspel letterlijk "spel met schaakkoninginnen" betekent, zoals de traditionele opvatting wil, en waarbij Westerveld en Weenink zich bij aansluiten, ligt het voor de hand te denken aan een ontwikkeling uit het schaakspel. Daarmee zet je het damspel weg als een spelletje in de schaduw van het schaakspel. Indien damspel "spel der dijken" betekent, staan we aan het begin van de zoektocht naar de roots van het damspel. Daar ben ik mee begonnen. Bevinding: het damspel heeft in de Europese cultuurhistorie, volgens mij zeker ook in de middeleeuwse riddercultuur, een grotere rol gespeeld dan het schaakspel, heeft het schaakspel zelfs tweemaal essentieel beïnvloed. Naar mijn mening is dat een verkoopargument om het damspel naar buiten toe te presenteren.

Daar zou de discussie over moeten gaan. In plaats daarvan zie ik Pieten en Fredden die historisch onderzoek ridiculiseren, zich blijkbaar niet bewust van de wervende waarde ervan, of niet bereid zich te laten overtuigen.

[Fred van Amersfoort]

Wacht even Arie, ik wil jouw werk niet belachelijk maken. Inhoudelijk heb ik ook niet de kennis om de bevindingen van jouw onderzoeken in twijfel te trekken. Drost is van een ander kaliber, die denkt wellicht dat wel te kunnen. Daarmee zit hij in een andere wagon dan ik.
Het enige wat ik betwijfel is 2 dingen.

1. hoe weet je zo zeker dat het bestuderen van de historie en het een hoger intellectueel nivo aanbrengen een wervende werking heeft?
2. ik betwijfel of jij het nodig hebt je zo scherp over Weeenink en Westerveld te uiten.

Academici hebben vaak wel alle kennis in huis maar falen vaak dit op begrijpelijke wijze met het plebs te delen. Resultaat is een discssie op betrekkingsnivo die alleen maar zal afleiden waar het je eigenlijk om te doen was. Is dat niet jammer Arie en zou je daar zelf iets in kunnen verbeteren? En kun je onderbouwen waar je de wervende aspecten ziet?

[Bert Zwart]

Beste Arie, ik was wel onder de indruk van die aanvullende simulatiestudie, de kans dat een geschrift uit de 13e eeuw over een volledig oninteressant spel bewaard is gebleven lijkt mij ook veel kleiner dan een geschrift over een niet-triviaal spel.

Dus er zijn sterke aanwijzingen dat je gelijk hebt, maar die zijn er ook voor de evolutietheorie, voor de theorie dat de aarde opwarmt door de vervuiling die de mens produceert, en voor de snarentheorie. Die theorieen worden door grote groepen biologen, klimatologen en natuurkundigen als meest aannemelijk geacht, totdat ze worden verworpen.

Zo gaat het in wetenschap meestal, wellicht met uitzondering van de wiskunde. Jan Pieter wilde daar even een puntje mee scoren. Hij heeft een punt. Geef het hem, dan kunnen we weer verder met waar het om draait.

[Eric Sanders]

Ene kant. Een dammer (ondergetekende) promoveert op de etymologie van het woord dam(spel). Dat woord gaat volgens hem niet terug op het Spaanse of Franse woord voor schaakkoningin maar op het middeleeuwse Franse woord dam, wat dijk, waterkering betekent. Zijn resultaten worden binnen academische kringen geaccepteerd en vinden hun weg naar bijvoorbeeld het nieuwe Etymologisch Woordenboek.
Andere kant. Dammers die publiceren over damgeschiedenis als Govert Westerveld en Ton Weenink hebben lak aan academisch onderzoek en blijven krampachtig vasthouden aan de oude opvatting: het woord dam(spel) gaat terug op het Spaanse woord voor schaakkoningin.

Die taalkundige benadering is in de discussie essentieel. Want indien damspel letterlijk "spel met schaakkoninginnen" betekent, zoals de traditionele opvatting wil, en waarbij Westerveld en Weenink zich bij aansluiten, ligt het voor de hand te denken aan een ontwikkeling uit het schaakspel. Daarmee zet je het damspel weg als een spelletje in de schaduw van het schaakspel. Indien damspel "spel der dijken" betekent, staan we aan het begin van de zoektocht naar de roots van het damspel. Daar ben ik mee begonnen. Bevinding: het damspel heeft in de Europese cultuurhistorie, volgens mij zeker ook in de middeleeuwse riddercultuur, een grotere rol gespeeld dan het schaakspel, heeft het schaakspel zelfs tweemaal essentieel beïnvloed. Naar mijn mening is dat een verkoopargument om het damspel naar buiten toe te presenteren.

Wat het lastig maakt (in ieder geval voor mij) de verklaring van Van der Stoep aan te nemen is dat ie nogal gekunsteld overkomt. Ook als ik de verklaring lees op http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/dammen ben ik nog niet helemaal overtuigd. Hoezo spel der dijken? Dan kan ik me iets meer voorstellen bij spel der schaakkoninginnen. Nu was de connotatie van het woord dam in die tijd wellicht heel anders en ik weet ook te weinig van etymologie om een overtuiging te vormen, maar ik kan me om genoemde reden wel twijfels bij andere damhistorici voorstellen. Als je het dan ook nog op zo'n ivorentorige manier verdedigt, maak je het alleen maar lastiger je gelijk te krijgen.

[Piet Bouma]

Daar zou de discussie over moeten gaan. In plaats daarvan zie ik Pieten en Fredden die historisch onderzoek ridiculiseren, zich blijkbaar niet bewust van de wervende waarde ervan, of niet bereid zich te laten overtuigen.

Antwoord aan Arie.
Mijn enkele bijdrage was niet bedoeld om het historisch onderzoek te ridiculiseren. Meer om het te relativeren.
En hierbij nog een relativerende opmerking over het wervingsaspect.
In 1997, dat is dus al vijftien jaar geleden!, is bewezen door een proefschrift bevestigd door twee hoogleraren dat dammen niet afkomstig is uit schaken, maar een op zich zelf staande denksport is, die zich op een andere manier heeft ontwikkeld. Het zal onder de intellectuelen aan het einde van het vorige decennium een cultuurhistorische shock geweest zijn. Schaakhistorici zullen met andere ogen naar het damspel zijn gaan kijken en ook andere intellectuelen zullen in hun kringen (misschien kan Bert Zwart dit bevestigen want ik heb niet gestudeerd dus heb geen netwerk rond deze intellectuelen) met verbazing, verwondering en respect naar deze ontdekking gekeken hebben. Het imago rond het damspel zal bij intellectuelen ongetwijfeld in de afgelopen vijftien jaar flink verbeterd zijn. Maar zijn ze ook gaan dammen?

En om die relativering nog even voort te zetten. In de afgelopen 15 jaar (vanaf 2003) zijn in Nederland ook vier wereldkampioenschappen en een WK match gehouden. Ik denk dat je wel gelijk hebt, dat er niet veel meer mensen dankzij deze toernooien (langdurig) lid geworden zijn van een damclub. Dus waarschijnlijk verspilde moeite en inspanning.
Het zou een onderzoekje waard zijn. Makkelijk op te zetten. (geen moeilijk historisch onderzoek) Gewoon een enquête onder de huidige leden van de KNDB, die zich na 1-7-2003 (niet herintredende leden) bij de dambond hebben aangemeld. Hoeft eigenlijk maar 1 vraag te zijn: Waarom ben jij/bent u gaan dammen? (Zo’n onderzoek zou best wel wat zijn. Paar vraagjes meer en je hebt een goede indruk wat voor beleid de afgelopen jaren het beste heeft uitgepakt. Zoiets komt ook voor in de beleidsachtbaan geloof ik).
Moeten we nu stoppen met historisch onderzoek of wereldkampioenschappen dammen in Nederland? Ik denk het niet. Het heeft allebei zijn waarde.

Maar ik denk dat je heel snel kunt concluderen dat beide zaken maar weinig invloed hebben
op de door jouw genoemde discussieonderwerpen: Hoe breng je de afkalving van de KNDB tot stilstand en hoe verbeter je het imago van de damsport.
Dus Arie, ben je het eens met deze conclusies?
Of heb ik ook geen overtuigingskracht in deze discussie

[govert]

Arie schrijft dat ik lak heb aan academisch onderzoek, ook dat ik niets onderzocht heb. Daar ben ik het niet mee eens. Als historicus wil ik niets met etymologie te maken hebben en ben op zoek naar documentair bewijsmateriaal en archeologisch onderzoek, vaak met behulp van universiteiten en academici. Ik heb hier een goede vriend, beheerder van het museum in Cieza, waar ik dat alquerque-12 bord tegen kwam. Ook deze goede man die archeoloog is werd volgens hem vaak op een dwaalspoor gebracht door het etymologisch onderzoek. Siyasa was een oud morendorp van de 13e eeuw dat opgegraven werd in 1980 en toen vele dingen aan het licht bracht. Dit dorp werd verlaten door de moren in 1272 vanwege de verovering door de christenen, maar daarna werd het dorp door niemand meer bevond en kwam onder het stof te zitten.

Hier zijn de feiten: 1283 regels van het alquerque-12 spel in een spaans manuscript, ongeveer 90 alquerque borden gevonden in Spanje, in Frankrijk maar 1. Andarraya spel gevonden in Spanje, eerste damdiagrammen via een Spanjaard die naar Italië gevlucht was in 1502. Oudste damboeken in Spanje. Spanje was de moeder van de Lage Landen en daarom werd daar ook dat dammen zo bekend.

Volgens Arie was het dammen erg populair in Frankrijk, maar alles is gebaseerd op etymologie en daar ben ik het gewoon niet mee eens. Maar om nu aan de mensen wijs te maken dat ik lak heb aan academisch onderzoek is niet juist. Ik wil gewoon niets met etymologie te maken hebben. Men kan toch niet aan de histori verplichten dat ze hun onderzoek moeten weergeven middels de etymylogie. Dat is de omgekeerde wereld. Etymologie is slechts een hulpmiddel en mag nooit een hoofdmiddel zijn. In Frankrijk zijn er dus geen alquerque borden gevonden. Het eerste damboek was 100 jaar later als het eerste Spaanse damboek en stond op een heel, heel slecht niveau. Mijn werk van de koningin (nieuwe sterke dame) is volgens Van der Stoep onzin, en ga zo maar door.

In mijn boek van 2004 wordt in het Spaans de regels van het alquerque spel weergeven door Garzón. Er waren geen dammen in het spel. Het geheel van de spelregels is grondig bestudeerd door Garzón.
Van der Stoep is een heel goede advokaat voor zijn stellingen, Ik ben een slechte advokaat voor mijn stellingen, dus wint hij altijd, maar dat wil echt niet zeggen dat hij gelijk heeft.

[Arie van der Stoep]

Sander, Govert en Jan Pieter hebben om verschillende redenen moeite met etymologie.

Voor Sander geldt, dat het wel handig is te kijken hoe oud de naam voor de schaakkoningin is en hoe oud de naam voor het damspel. Nou, die naam voor het damspel is minstens een eeuw ouder. Op gevaar af weer te worden beticht van ivoren-torengedrag, merk ik op dat het aanbeveling verdient om niet te gaan brullen als je moeite hebt met een bepaalde opvatting maar de bewijsvoering eens te lezen.

Het is Goverts goed recht, de methode te kiezen die hem het best ligt. Het probleem is alleen, dat de etymologie in zijn geschiedenis van het damspel zo'n dominante rol speelt. Hij zegt namelijk, dat de Spaanse naam voor het damspel, juego de damas, "spel met schaakkoninginnen" betekent, en dat de Spaanse naam voor de schaakkoningin, dama, een nieuwe betekenis is van het Spaanse woord dama = aanzienlijke vrouw. Nou, dat is dus een uitspraak over de etymologie van deze woorden. Omdat die uitspraak niet berust op onderzoek, zijn dat dus fantasie-etymologieën. Dat betekent, dat ik zijn verhaal over de geschiedenis van het damspel een fantasieverhaal noem, ongeloofwaardig. Omdat zijn compagnon Garzón zich baseert op die fantasie-etymologie, zeg ik ook van zijn opvatting: ongeloofwaardig. Waarmee ik niet zeg, dat ze onmogelijk ongelijk kunnen hebben.
Tijdens het schrijven aan mijn proefschrift, tussen 1986 en 1997, werd ik stevig begeleid door een Leidse hoogleraar; elke alinea kreeg commentaar, er deugde soms helemaal niks van. De Leuvense hoogleraar ontmoetten we tweemaal per jaar voor een discussie in Leiden of in Leuven. Voor ik mijn etymologische voorstel van juego de damas van bewijsvoering voorzag, moest ik uiteenzetten waarom ik het niet eens was met de etymologische voorstellen die eerder waren gedaan. Oei oei. Meermalen ben ik van plaatsvervangende schaamte door de grond gezakt, wanneer ze zich vrolijk of boos maakten wanneer een dammer of schaker zonder enige kennis van zaken een etymologisch voorstel lanceerde. Ik zat daar als vertegenwoordiger van de damwereld, en voor die damwereld hadden ze geen goed woord over. Dat ging toch even anders dan Piet het zich voorstelt. En mijn proefschrift ging helemaal niet over damgeschiedenis, hoor Piet.
Over Goverts werk nog dit. Ik heb respect voor het historische gedeelte van zijn publicaties, voor wat hij allemaal boven water heeft gebracht, en heb daar dankbaar van geprofiteerd in mijn boek van 2005, vermeerderde herdruk 2007.

Wat Jan Pieter betreft, ik begrijp niet waarom je afhaakt. De aard van een middeleeuws spel stel je vast met gebruikmaking van onderzoeksmethodes uit verschillende disciplines, waaronder taalkunde. Wijs je taalkunde als onderzoeksmethode af, dan beroof je jezelf net als Govert van een belangrijk werktuig om door te dringen tot de middeleeuwen.

[Eric Sanders]

Voor Sander geldt, dat het wel handig is te kijken hoe oud de naam voor de schaakkoningin is en hoe oud de naam voor het damspel. Nou, die naam voor het damspel is minstens een eeuw ouder. Op gevaar af weer te worden beticht van ivoren-torengedrag, merk ik op dat het aanbeveling verdient om niet te gaan brullen als je moeite hebt met een bepaalde opvatting maar de bewijsvoering eens te lezen.

Je zou verwachten dat een wetenschapper in het algemeen en een etymoloog in het bijzonder goed moet kunnen lezen. Arie geeft daar in de quote hierboven niet echt blijk van. Dat begint al bij de naam, want ik ga er van uit dat je mij bedoelt met 'Sander'. Verder brul ik niet, maar merk ik allergenuanceerdst op dat jouw verklaring op het eerste oog niet het meest voor de hand ligt. Dat is na lezing van je dissertatie die uit 10 jaar arbeid is voortgekomen wellicht heel anders.
Ik ben overigens wel benieuwd naar het onderzoek van de woordtellingen in Middeleeuwse en hedendaagse corpora dat op een 97% overeenkomst in betekenis komt, waarnaar verwezen wordt op je website draughtshistory.nl Heb je een referentie naar dat onderzoek voor mij?

[Douwe Edelenbos]

Een avond waarop iedereen het eens is, is een verloren avond.

Albert Einstein

[Fred van Amersfoort]

Nog maar een 3e poging dan. Beste Arie, zou je nu dan toch de door jou gestelde wervende werking van historisch onderzoek willen onderbouwen? Je kunt wel denken laat die negatieve Van A maar lekker lullen, als wetenschapper mag je ook denken: ik moet wel alles onderbouwen wat ik zeg. Je antwoord dus niet om mij te plezieren maar om een ontbrekend stukje onderbouwing van jouw eigen stellingen te geven.

[Bert Zwart]

Arie weet dat ongetwijfeld niet JP-a.s. maar hij heeft wel een punt dat jullie dammers maar het beste alles kunnen laten zien wat je in huis hebt.

[Hanco Elenbaas]

Een avond waarop iedereen het eens is, is een verloren avond.

Albert Einstein

Waar zou Einstein díe uitspraak gejat hebben, Douwe?
Albert Einstein: The Incorrigible Plagiarist

[Arie van der Stoep]

Sorry Eric, je te hebben uitgemaakt voor Sander. Je bent de eerste die informeert naar die 97%. In mijn boek van 2007 staat op blz. 135-6 de bron. Nicoline van der Sijs is een taalkundige met heel veel publicaties op haar naam, ook etymologische. Ze heeft me via haar databases het antwoord op een niet onbelangrijke vraag gegeven, namelijk hoeveel van de middelnederlandse woorden we nog gebruiken in hun oorspronkelijke betekenis. Dat had ze al zelf uitgezocht. Die 97% is zeer voorzichtige schatting. Ze heeft, zegt ze, bij enige twijfel aangenomen dat een woord van betekenis is veranderd en het bij de uitzonderingen meegerekend, dus bij die 3%.

De vraag is relevant voor historisch onderzoek via bordspelnamen. Wanneer we in 2012 de spelnaam damspel gebruiken, is het zeer aannemelijk dat de naam ook in 1550 voor ons spel stond. Wanneer een schrijver in 1600 zegt dat alquerque een andere naam is voor het spel dat door de meeste mensen dammen wordt genoemd, mag je op basis van die 97% een uitspraak doen over de aard van het spel alquerque in de middeleeuwen. Tenzij je eist dat een uitspraak niet zeer aannemelijk mag zijn maar voor 100% bewijsbaar. Dan wordt historisch onderzoek wel heel lastig, zo niet onmogelijk. Je draagt dan methodologie uit de bètawetenschappen over op andersoortige wetenschappelijke disciplines. Ik zeg dit, omdat dat bezwaar nogal eens in superieure bètahoofden opduikt, vooral in hoofden van natuurkundigen die de hele wereld beoordelen vanuit hun eigen discipline.